I.Kongreye Katılanlar
15 Temmuz 1921 tarihinde “Muallim ve Muallimeler Cemiyetleri Birli-ği” tarafından toplanan kongreye Maarif Müdürleri, Sultani, Darulmuallimin gibi Lise Müdürleri ve Maarif Müfettişleri katılmıştır. İsmail Hakkı Tonguç, 1946’da yayımlanan İlköğretim Kavramı adlı kitabında kongreye çağrılanları şöyle sınıflandırmaktadır:
Elyevm bilfiil öğretmen olanlar, Maarif Müdürleri (İşgal altında olmayan 40 civarında maarif müdürü), Mektep Müdürleri, Telif ve Tercüme azaları, Maarif Vekâleti daire azaları, Âli dersler ve konferanslar müderrisleri, Her gazete adına bir mümessil olmak üzere gazete müderrisleri (Tonguç, 1946:213).
Yenigün gazetesi kongrenin toplanacağı gün verdiği haberde Maarif Kong-resine dahil olabilecekleri şöyle sıralamaktadır:
“Halen muallim olanlar, (muallim ve muallimeler) maarif müdürleri, mektep müdür ve müdireleri, Telif ve Tercüme Heyeti üyeleri, Maarif Vekâleti Müfettişleri, Ali Dersler ve konferanslar müderris ve müderrisanları, gazete mümessilleri (her gazete namına bir mümessil) kongreye iştirak edecektir. An-kara Maarif Müdüriyeti’nden bir giriş belgesi alacaklar ve defteri mahsusuna imzalarını kaydettireceklerdir” (Yenigün: 14 Temmuz 1921:1).
Kongreye katılanlarla ilgili kesin sayı belirli değildir. Ayrıca listesi de elde yoktur. Yahya Akyüz, Hakimiyet-i Milliyenin 1921 tarihli haberini kaynak göstererek kongreye 250’den fazla erkek ve kadın öğretmen, okul müdürü ve maarif müdürünün katıldığını yazmaktadır.
Kongreye katılanlar arasında bayanlarında olduğu bilinmektedir, ancak sayıları hakkında kesin bir bilgi yoktur. Haberlerde adı geçen üç kadın vardır:
Üst Düzey Yöneticiler
1- Mustafa Kemal Paşa (TBMM Başkanı)
2- Adnan Adıvar (TBMM İkinci Başkanı)
3- Hamdullah Suphi Tanrıöver (Eğitim Bakanı)
4- Kazım Nami Duru (Orta Öğretim Genel Müdürü)
5- Ahmet Edip Bey (İlköğretim Genel Müdürü)
6- Vasıf Bey (Eğitim Bakanlığı Özel Kalem Müdürü)
Yüksek Dersler Müderrisleri
7- Ziya Gökalp
8- Nafi Atuf Bey
9- Yakup Kadri
10- Ruşen Eşref Bey
11- Veled Çelebi Efendi
12- Ağaoğlu Ahmet Bey
13- Halide Edip Hanım
14-MüfideFerit Hanım
15-Adnan Bey
16-Ali Suat Bey
17-Fuat Bey
18- Rıza Nur Bey
19- Akçora Yusuf Bey
20- Mithat Bey
21- Niyazi Bey
22- Veli Bey
23- Mahmut Esat Bey
24- Mustafa Şeref Bey
25- Suat Bey
26- Hüseyin Bey
27- Mehmet Vehbi Bey
28- Cemal Hüsnü Bey
Üniversite
29-İsmail Hakkı (Baltacıoğlu)
30-Mehmet Emin (Erişirgil)
Eğitim Müdürleri
31-Haydar Bey (Isparta)
32-Avni Bey (Yozgat)
33-Refet Bey (Adana)
34-Talat Bey (Bolu)
35-Zakir Bey (Afyonkarahisar)
36-Haydar Bey (Burdur)
37-Cudi Bey (Siirt)
38- Baha Tevfik Bey
39- Osman Nuri Bey (Sivas)
40- Hakkı Hilmi Bey (Konya)
41- İhsan Hami Bey(Diyarbakır)
42- Sadık Bey (Samsun)
43- Adil Bey (Kastamonu)
44- Ahmet Nuri Bey (Aydın)
Okul Müdürleri
45- Eşref Bey (Konya Öğretmen Okulu Müdürü)
46- Osman Nuri Bey (Konya Sultani Müdürü)
47- Avni Bey (Konya’da Tatbikat Öğretmeni)
48- Mehmet Fuat Gündüzalp (Bartın Lisesi Müdürü)
51- Şahur Hanım ( Ankara Kız Öğretmen Okulu Müdiresi)
Kaynak: Sarıhan, 2009: 148-149.
Basından
3 Haziran 1337 (1921), No: 202, Sayfa: 1
Maarif Kongresi
Maarif Vekaletinin tespitiyle temmuzun on beşinde Ankara’da bir maarif kongresi toplatacağını iki gün evvelki gazetelerde okuduk. Kongre bütün maarif müdürlerini sultani darülmuallimin , yahut idadi müdürlerini ve kısmen maarif müfettişlerini ihtiva edeceği , yani muallimler ordusunun kuvvetli bir misli hakkında toplanacağı için kendisini ehemmiyetle beklemek ve içtimaını Anadolu hayatı irfanımızda mühim bir hadise gibi telakki etmek mecburiyetindeyiz.
Fertlerin hayatı gibi milletlerin hayatı da baştan başa bir cidal, fasılasız devam eden bir cidal demektir. Cephelerde ki muvaffakiyeti, ne zaman cephe gerilerindeki muvaffakiyetle itmam edersekcephelerde bir senedir kurulan ordunun himmetini muntazaman cephe gerisinde mücehez bir muallim ordusunun müşmir (?) faaliyetiyle ikmal edersek , o zaman … ait istihzaratı tevzin eylemiş oluruz. Milletleri muzaffer eden iki esaslı unsur asker ve muallimdir. (1870 ) muzafferiyetini kazanan mareşal Moltekiyi tebrik ettikleri vakit Alman kumandanı < bu zaferi Prusya muallimleri kazandılar demişti. İnönü kahramanı İsmet Paşanın kudret –i askeriyesini düşünürken , iptidai tahsilinden itibaren o… yavaş yavaş besleyen ve münkeşif eden amilleri ; yedi yaşındaki çocuktan böyle bir askerlik dehası yetiştiren hocaları hatırlamak nasıl mümkün olur ?
Venezelos ‘un askerleri iken sene evvel İzmir ‘e ayak bastıkları vakit ,Giritli başvekilin maarif nazırı şehirde darülfünun tesisine çalışıyordu. Bunun için lazım gelen proje hazırlandı , muallimler tedarik edildi ,bütçe yapıldı. Eğer Venezelos düşmeseydi , bizim için Ekzunların (?) … kasti derecesinde mühlik olan bun kalmayı belki şimdiye kadar kurulmuş ve meştum kapılarını açmış görecektik Türkiye ‘yi nüfuz mıntıkalarına istismar mıntıkalarına ayıran ecnebi devletlerin yetmedikleri yerlerde bir an evvel mektep açmak ve ya açılmış mektepleri kapatmamak için gösterdikleri takayyüt malumdur. Bunlar gösterir ki memleketleri fethetmenin usulü bir değil , ikidir: Ordu ve mektep ! Ne vakit mektep orduya yardım etmez , ne vakit zaferini mektep fütuhatı takip etmezse ,mutlaka o zafer boşa gitmiş , o fetih akamete uğramıştır . Eğer vaktiyle yeniçerilik ta Viyana ‘ya kadar yürüyüp zapt ettiği evvelkileri mektep ve maarif kudretiyle de tehire çalışaydık , oralardan belki bu kadar seri dönmezdik.
İşte bu düşüncelerin sevkiyledir ki Anadolu ‘da irfan faaliyetinin şayanı dikkat bir hadisesi olan maarif Kongresine fevkalade ehemmiyet atfediyoruz. Bu kongre , Türk hayat hükümetinde ilk defa olarak mektep ve tahsil namına mevcudumuzun neden ibaret olduğunu öğretecek , mektep ve tahsil için hayatımızın istikametini tayin edecektir. Kongrede toplanacak liva murahhasları kendi mıntıkalarının bugünkü maarifine ait malumat verecekler ve atiye ait müşterek maarif programını münakaşa edeceklerdir.
Memleket maarifinde vahdet temin etmek, terbiye ve tedris usullerini müttehit bir esasa bağlamak, çocuklarımızı hususi içtihatlara göre yetişmekten kurtarmak , elhasıl müşterek ve mütecanis evsaf ile mücehhez bir nesil yetiştirmek ancak bu gibi kongrelerin vereceği fırsatlardan istifade ile tahakkuk eder. Bu itibarla maarif kongresi, Anadolu irfanı için adeta bir pusula vazifesini görecektir. Maarif Vekaleti bu kongre teşebbüsüyle, mekteplerini haysalat (?) ve mecridat ile değil, müspet ve muayyen mevzular üzerinde , muallimlerin vereceği hakiki malumat ile yürütmek hususundaki niyetini gösteriyor. Bu güzel niyeti takdir etmek bir vazifedir.
14 Temmuz 1337 (1921), No: 235, Sayfa: 2
Atatürk’ün Konuşmalarından Seçkiler;
Asırların mahmul olduğu derin bir ihmali idarinin bünye-i devlette vücuda getirdiği yaraları tedaviye masruf olacak himmetlerin en büyüğünü hiç şüphe-siz irfan yolunda ibzal etmemiz lazımdır. (Yüzyılların yüklediği derin bir idare ihmalinin devlet varlığında açtığı yaraları gidermeyi sağlayacak çabaların en büyüğünü, eğitim yolunda harcamamız gerekmektedir.)
…İrfanı memleket için tahsis edilebilen şey müstakbel maarifimize mabi-hilistinad olacak bir temel kurmağa kâfi değildir. Ancak vasi ve kafi şerait ve vesaite malik oluncaya kadar geçecek eyyam-ı cidalde dahi kemal-i dik-kat ve itina ile işlenip çizilmiş bir milli terbiye programı vücuda getirmeğe ve mevcut maarif teşkilatımızı bugünden müsmir bir faaliyetle çalıştıracak esasları ihzar etmeğe hasr-ı mesai eylemeliyiz